نمازوتاثیرآن در دوری ار زشتیها

 

 

 نماز و تاثیر آن در دورى از زشتى‏ها 
پیش‏تر خاطر نشان گردید:کسى که به ضعف اراده مبتلا است و على رغم‏اعتقاد به مبدا و معاد و تبعات اعمال و توجه به همه امور یاد شده باز مرتکب گناه‏مى‏شود، اگر واقعا قصد اصلاح خویش را دارد، باید قبل از هر چیز با به کار بستن‏برخى از ریاضت‏هاى شرعى اراده‏اش را تقویت کند، آن گاه با اراده‏اى قوى درمقابل خواسته‏هاى نفسانى و وسوسه‏هاى شیطانى بایستد. 
و نیز تاکید شد:ریاضتى که در راس همه ریاضت‏هاى شرعى است و درتقویت اراده تاثیر به سزایى دارد، روزه گرفتن است، آن هم با شرایط و ضوابطى‏که بدانه اشاره شد. 
اکنون سخن ما این است:یکى دیگر از امورى که در تقویت انسان بسیار موثراست و او را در غلبه بر غرایز و امیال نفسانى یارى مى‏رساند، به پاداشتن نمازاست. 
بدون تردید اگر انسان موفق شود نماز را با همه آداب و مقررات مربوط به آن به‏جا آورد، به برکت آن بسیارى از گناهان را ترک گفته و کم کم به یارى خدا، به طورکلى از عصیان فاصله مى‏گیرد.خداى تبارک و تعالى در قرآن کریم مى‏فرماید: 
و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنکر ; (1) نماز را به پا دار، به‏درستى که نماز(انسان را)از کارهاى زشت و ناپسند باز مى‏دارد.» 
و نیز مى‏فرماید: 
یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة ; (2) اى مؤمنان[در کارها]از صبر[روزه]و نماز کمک بگیرید.» 
مطلبى که در این جا لازم است مورد تاکید قرار گیرد، این است که حظ وبهره‏اى که نماز گزاران از نماز خویش مى‏برند، یک سان نیست;زیرا نماز را مانندبسیارى از امور، ظاهر و باطنى است.اگر نماز گزار از نماز، به ظاهر قناعت کندو از روح و باطن آن غفلت ورزد، بهره او از نماز بسیار محدود و ناچیز است.بر خلاف نمازگزارى که از ظاهر بگذرد و به باطن نماز راه یابد;چرا که چنین‏شخصى به اندازه عمق نمازش از فواید و آثار نماز بهره‏مند خواهد بود. 
بنابر این، این که قرآن مى‏فرماید:نماز انسان را از گناه باز مى‏دارد، یا این که‏مى‏فرماید:در کارها از نماز کمک بگیرید، معنایش این نیست که هر گونه نمازى‏با هر کیفیتى، چنان آثارى را به دنبال خواهد داشت، بلکه ابتدا باید دید، نماز تاچه اندازه از شرایطى که به آن عمق مى‏بخشد بهره‏مند است، آن گاه به تعیین‏خاصیت‏ها و آثار آن پرداخت و سپس آنها را از نماز توقع داشت. 
امورى که به نماز عمق مى‏بخشند کدامند؟ 
حال اگر بگویى:شرایطى که به نماز عمق مى‏بخشند و آن را از کیفیت‏بالایى‏برخوردار مى‏کنند کدامند، گوییم:چند چیز است که هدف یاد شده را محقق مى‏سازند که شخص نماز گزار نباید از آنها غفلت کند: 
الف)توجه به خدا 
توجه به خدا روح نماز است.نمازى که از این جوهره اساسى بى‏بهره‏باشد، کالبد بى‏جانى است که ارزش و قیمت آن بسیار ناچیز است. 
درست‏به همین سبب است که رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید: 
«کم من قائم حظه من صلوته التعب و النصب; (3) چه بسا نمازگزارى که از نمازخویش جز مشقت و رنج‏بهره‏اى ندارد.» 
و نیز بدین جهت است که آن جناب مى‏فرماید: 
«لیس للعبد من صلوته الا ما عقل; (4) بنده نمازگزار از نماز خویش بهره‏اى‏ندارد، مگر به اندازه‏اى که از نماز بفهمد.» 
بنابر این، نمازى که در حال غفلت گزارده شود، فایده‏اى به حال نمازگزارندارد، بلکه اگر ادعا کنیم چنین نمازى به حال شخص مضر است، ادعاى‏نادرستى نکرده‏ایم;زیرا خداوند تبارک و تعالى مى‏فرماید: 
فویل للمصلین الذین هم عن صلوتهم ساهون ; (5) و اى بر نماز گزاران آنانى که‏از نمازشان غافلند.» 
از قول امیر مؤمنان على علیه السلام نقل شده که آن جناب فرمود: 
«الالتفات فی الصلاة اختلاس من الشیطان.فایاکم و الالتفات فی الصلاة; (6) غفلت از خداوند و توجه به غیر، دستبردى است که شیطان به نماز نمازگزارمى‏زند، بنابر این، از آن بر حذر باشید.» و هم چنین از قول رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم نقل شده که آن جناب فرمود: 
«ایما عبد التفت فی صلاته قال الله:یا عبدى الى من تقصد و من تطلب؟ارباغیری ترید؟او رقیبا سوای تطلب؟او جوادا خلاى تبغی؟ و انا اکرم الاکرمین واجود الاجودین و افضل المعطین.اثیبک ثوابا لا یحصى قدره.اقبل على فانی‏الیک مقبل و ملائکتی الیک مقبلون.فان اقبل زال عنه اثم ما کان منه.فان التفت‏ثانیة اعاد الله له مقالته، فان اقبل على صلاته غفر الله له و تجاوز عنه ما کان منه. فان التفت ثالثة اعاد الله له مقالته، فان اقبل على صلوته غفر الله له ما تقدم من‏ذنبه.فان التفت رابعة اعرض الله عنه و اعرضت الملائکة عنه و یقول:ولیتک یاعبدی الى ما تولیت; (7) هر بنده‏اى که در نماز خویش از خدا غافل شود و به غیراو توجه کند، خداوند به او مى‏فرماید:بنده من!به چه کسى توجه مى‏کنى؟و چه‏کسى را طلب مى‏نمایى؟آیا پروردگارى جز من مى‏خواهى؟یا مراقب و پاسبانى‏غیر از من مى‏طلبى؟و یا بخشنده‏اى جز من مى‏جویى؟در حالى که من‏ارجمندترین ارجمندان، بخشنده‏ترین بخشندگان و برترین دهندگان هستم.تو راپاداشى دهم که به قدر و اندازه در نیاید.به من روى کن که من به تو روى کرده‏ام وفرشتگان من نیز به تو توجه دارند.پس از آن اگر بنده غافل، از غفلت‏خویش‏منصرف شود و به خداوند توجه کند، گناه غفلتى که از او سر زده ست‏بخشیده‏مى‏شود و اگر براى بار دوم از خدا غافل شود و به غیر او توجه کند، خداوند سخن‏یاد شده را تکرار مى‏کند;پس اگر از غفلت‏خویش باز گردد و به خدا توجه کند، خداوند گناه بى‏توجهى او را مى‏بخشد و از وى در مى‏گذرد و اگر براى بار سوم ازخدا غافل شود، خداوند باز فرموده خویش را تکرار مى‏کند;پس اگر از حال‏غفلت‏به توجه باز گردد، خداوند گناه غفلت او را مى‏بخشد. ولى اگر براى بارچهارم از خدا غافل گردد، خداوند از او روى بگرداند و فرشتگان نیز چنین کنند. 
آن گاه خداوند به چنین نماز گزارى گوید:اى بنده من!تو را به همان چیزى که‏بدان روى کردى واگذار نمودم.» 
طبق آنچه ذکر گردید نمازى که نمازگزار در آن سرگرم افکار خود بوده وتوجهى به خدا نداشته باشد، خود گناه است و نمازى که خودش گناه است چگونه‏مى‏تواند نمازگزار را از گناه باز دارد؟ 
چگونگى تحصیل حضور قلب در نماز 
حال اگر مانند بسیارى از افراد بپرسى:چرا ما هر چه بیشتر سعى مى‏کنیم که‏در نماز حواس خود را جمع کرده و به خدا توجه کنیم، کمتر موفق مى‏شویم؟آیا به راستى چاره‏اى وجود دارد که ما را در دست‏یافتن به این جوهره اساسى که‏روح نماز است‏یارى رساند؟ 
گوییم:اگر مى‏خواهى چیزى مانند کپسول به تو داده شود و تو آن را به راحتى‏نوش جان کنى و یک شبه همه کارهایت رو به راه گردد، قطعا جواب منفى است، ولى اگر مرد میدان عمل هستى و خود را براى یک کارزار طولانى و جدى مهیامى‏کنى، جواب مثبت است. 
توضیح این که:اگر صفتى یا حالتى بر انسان غلبه کند، آن صفت‏یا حالت، درهمه صحنه‏ها و تمام شؤون زندگى، خود را نشان داده و آدمى از آن خلاصى‏ندارد.کسى که در کوچه و بازار در کلاس و مدرسه، در محیط خانه و محل کار، یک سره به یاد خداست و از او غافل نیست، بدون تردید در نماز نیز حواسش راجمع کرده و از خدا غفلت نمى‏کند. 
بر خلاف کسى که در محیط خانه و محل کار، در کلاس و مدرسه، درکوچه و بازار از خدا غافل است و یک سره سرش بند مسایل مادى و روز مره‏زندگى دنیاست و دلش متعلق به غیر خداست‏بى‏شک، چنین کسى نمى‏تواند درنماز قلب خود را متوجه خدا کند، بلکه دلش دنبال همانى است که قبل ازنماز دنبال آن بود، و وجودش غرق در همان است که قبل از ورود در نماز غرق‏در آن بود. 
خداى تبارک و تعالى در وصف بندگان مؤمن خویش مى‏فرماید: 
رجال لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر الله... ; (8) مردانى که آنها را هیچ تجارت‏و معامله‏اى از یاد خدا باز نمى‏دارد» 
وقتى که کسب و کار آنان را از یاد خدا باز ندارد، بدون تردید هنگامى که وضومى‏سازند و رو به قبله مى‏ایستند و نماز مى‏گزارند، از خداوند غفلت نمى‏کنند، بر خلاف من و تو که قبل از نماز در امور روزمره زندگى غرق هستیم و وقتى هم که‏به نماز مى‏ایستیم نمازمان نیز رنگ و بوى امور دنیوى دارد. 
واضح‏تر بگویم:اولیاى خدا و بندگان مخلص حق، نماز خویش را برداشته وآن را با خود به محیط بازار مى‏برند.در آن جا هم که هستند مشغول نمازند«خوشاآنان که دایم در نمازند.» (9) و به فرموده خداى متعال: 
الذین هم على صلوتهم دائمون ; (10) آنان همیشه به یاد خدا هستند.» 
ولى ما عقب افتاده‏ها، کسب و کار خویش را برداشته و با خود به فضاى نمازمى‏آوریم.نماز هم که مى‏خوانیم باز دنبال هدف گمشده خود هستیم-نعوذ بالله من‏شرور انفسنا و سیئات اعمالنا. 
بارى اى عزیز!اگر صادقانه قصد آن دارى که در نماز دلت متوجه خدا باشدو از او غافل نگردى، باید کار را قبل از نماز شروع کنى و در همه جا و همه حال به‏یاد خدا باشى و از او غفلت نکنى.بى‏شک اگر چنین توفیقى را به دست آورى، در نماز دلت متوجه خدا خواهد بود در غیر این صورت، نه. 
مرحوم علامه طباطبایى-قدس سره-در اواخر عمر با برکت‏خویش هنگامى که‏در بستر بیمارى افتاده بود.در جواب شخصى که از آن جناب از چگونگى تحصیل‏حضور قلب در نماز پرسیده بود، چند بار با عنایت‏خاصى فرمود:مراقبه، مراقبه. 
مراد آن بزرگوار آن است که اگر مى‏خواهید در نماز حواستان جمع باشد و ازخدا غافل نشوید، باید در طول شبانه روز وقتى که به کارهاى دیگر اشتغال داریداهل مراقبه باشید;زیرا اگر این حالت ملکه شما شود و چنین صفتى بر شما غلبه‏کند، در نماز نیز این حالت‏براى شما محفوظ خواهد ماند، همان طور که اگر درطول شبانه روز از خدا غافل باشید و غفلت از حق در شما رسوخ کند، در حال‏نماز نیز چنان خواهید بود و از آن خلاصى نخواهید داشت. 
تکمله 
علاوه بر آنچه گفته شد، یکى از امورى که در تحصیل حضور قلب در نمازتاثیر به سزایى دارد، توجه به معانى الفاظ و عبارات نماز است.همان طور که‏یکى از عوامل حواس‏پرتى در نماز ندانستن یا غافل بودن از معانى الفاظى است‏که نماز گزار آنها را بر زبان جارى مى‏سازد.لذا بر همه مسلمانان لازم است، در صورتى که نمى‏توانند زبان عربى را-که زبان بین المللى جهان اسلام است‏و حتى الامکان همه باید با آن آشنا باشند-فرا بگیرند، لااقل ترجمه الفاظ نماز رادر حد متعارف بیاموزند.بى‏شک کسى که مى‏داند در حال نماز چه مى‏گویدو از خداوند چه مى‏خواهد، در مقایسه با کسى که یک سرى الفاظ را بدون فهم‏معانى بر زبان جارى مى‏کند در تحصیل حضور قلب از توفیق بیشترى برخوردارخواهد بود. 
ب)مواظبت‏بر اول وقت‏دومین امرى که نماز را از کیفیت‏بالایى برخوردار مى‏کند و متقابلا مراعات‏نکردنش موجب بى‏خاصیتى، یا کم ارزشى نماز مى‏شود، مواظبت‏بر اول وقت‏است. 
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید: 
«لا یزال الشیطان ذعرا من المؤمن ما حافظ على مواقیت الصلوات الخمس.فاذا ضیعهن اجترا علیه فادخله فى العظائم; (11) تا وقتى که مؤمن بر اوقات‏نمازهاى پنج گانه، محافظت داشته باشد، شیطان از او بیمناک است، ولى هنگامى‏که آنها را ضایع سازد، بر او دلیر مى‏گردد و سرانجام وى را به گناهان بزرگ‏مى‏کشاند.» 
عمار بن موسى ساباطى از امام صادق علیه السلام روایت مى‏کند که آن جناب فرمود:«من صلى الصلوات المفروضات فی اول وقتها و اقام حدودها رفعها الملک الى‏السماء بیضاء نقیة و هی تهتف به تقول:حفظک الله کما حفظتنی و استودعک‏الله کما استودعتنی ملکا کریما، و من صلاها بعد وقتها من غیر علة و لم یقم‏حدودها رفعها الملک سوداء مظلمة و هى تهتف به:ضیعتنى ضیعک الله کماضیعتنى و لا رعاک الله کما لم ترعنی; (12) هر کس نمازهاى واجب را در اول وقت‏به جا آورد و حدود آنها را مراعات نماید، فرشته مخصوص، نماز او را به طرف‏آسمان بالا مى‏برد، در حالى که سپید و پاکیزه است، و خطاب به نمازگزار گوید:خدا تو را حفظ کند، همان طور که تو مرا حفظ کردى، و من تو را به خدامى‏سپارم، همان طور که تو مرا به فرشته‏اى گرامى سپردى و هر کس آنها را بدون عذر از اول وقت تاخیر اندازد و حدود آنها را مراعات نکند، فرشته مخصوص‏نماز او را بالا مى‏برد در حالى که سیاه و تاریک است و خطاب به نمازگزار گوید:خداوند تو را ضایع کند همان طور که تو مرا ضایع کردى و خداوند تو را مراعات‏نکند همان طور که تو مرا مراعات نکردى.» 
قتیبه اعشى از امام صادق علیه السلام روایت مى‏کند که آن جناب فرمود: 
«ان فضل الوقت الاول على الآخر کفضل الآخرة على الدنیا; (13) فضیلت اول‏وقت‏بر آخر وقت، مانند فضیلت آخرت بر دنیاست.» 
در خبر است که امیر مؤمنان على بن ابى طالب علیه السلام در بحبوحه جنگ صفین‏مراقب خورشید بود.ابن عباس که از عمل امام تعجب کرده بود پرسید:این چه‏کار است که شما مى‏کنید؟آن جناب فرمود:مراقب خورشید هستم که اگر زوال‏محقق شود نماز بگزاریم.ابن عباس گفت:در این اوضاع و احوال که ما مشغول‏جنگیم شما مواظب وقت نماز هستید؟امام فرمود:جنگ ما با این مردم براى‏همین نماز است. (14) 
ج)نماز در مسجدسومین امرى که کار آیى و شرافت و فضیلت نماز را بالا مى‏برد به جاى آوردن‏آن-حتى الامکان-در مسجد است. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم مى‏فرماید: 
«الصلاة فی المسجد الحرام مائة الف صلاة و الصلاة فی مسجد المدینة عشرة الف‏صلاة و الصلاة فی مسجد بیت المقدس الف صلاة و الصلاة فى المسجد الاعظم‏مائة صلاة و الصلاة فی مسجد القبیلة خمس و عشرون صلاة و الصلاة فی مسجدالسوق اثنتا عشرة صلاة و صلاة الرجل وحده فی بیته صلاة واحدة; (15) نمازى که در مسجد الحرام گزارده شود، معادل صد هزار نماز است و در مسجد النبى معادل‏ده هزار نماز و در مسجد الاقصى معادل هزار نماز و در مسجد جامع معادل صدنماز و در مسجد محله معادل بیست و پنج نماز و در مسجد بازار معادل دوازده نمازو نمازى که شخص آن را در خانه خویش به تنهایى به جا آورد معادل‏یک نماز است.» 
امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:«علیکم باتیان المساجد فانها بیوت الله فی الارض، و من اتاها متطهرا طهره الله‏من ذنوبه، و کتب من زواره فاکثروا فیها من الصلاة و الدعاء; (16) بر شماست که‏به مساجد بروید;زیرا مساجد خانه‏هاى خدا در زمین است و هر کس در حالى که‏پاکیزه و با وضو است وارد مساجد شود، خدا گناهانش را پاک و نام وى را در زمره‏زایران خویش ثبت نماید.بنابر این، در مساجد زیاد نماز بگزارید و خدا را فراوان‏یاد کنید.» 
از قول امام على بن ابى طالب علیه السلام روایت‏شده که آن جناب فرمود:«لا صلاة لمن لم یشهد الصلوات المکتوبات من جیران المسجد، اذا کان فارغا وصحیحا; (17) همسایگان مسجد، در صورتى که سالم و فارغ باشند و نمازهاى‏واجب خود را در مسجد به جا نیاورند، نمازشان نماز نیست.» 
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم در خطبه‏اى چنین مى‏فرماید:«من مشى الى مسجد من مساجد الله فله بکل خطوة خطاها حتى یرجع الى‏منزله عشر حسنات و یمحى عنه عشر سیئات و یرفع له عشر درجات; (18) هرکس که به سوى مسجدى حرکت کند، تا موقعى که به منزل خویش باز مى‏گردد، در مقابل هر گامى ده حسنه براى او ثبت و ده سیئه از او محو و ده درجه بر درجات او افزوده مى‏شود.» 
د)نماز جماعت‏چهارمین امرى که به نماز امتیاز ویژه‏اى مى‏بخشد و سزاوار نیست که‏نمازگزار از آن غفلت کند، گزاردن نماز به جماعت است.در خبرى چنین آمده‏است: 
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم از جبرئیل پرسیدند:پاداش امت من در نماز جماعت چیست؟جبرئیل پاسخ داد:«اگر نمازگزاران دو نفر باشند هر رکعت، معادل صد و پنجاه‏نماز است و اگر سه نفر باشند هر رکعت، معادل ششصد نماز، و اگر چهار نفرباشند هر رکعت، معادل هزار و دویست نماز و اگر پنج نفر باشند هر رکعت، معادل دو هزار و چهار صد نماز و اگر شش نفر باشند هر رکعت، معادل چهار هزارو هشت صد نماز و اگر هفت نفر باشند هر رکعت، معادل نه هزار و شش صد نمازو اگر هشت نفر باشند هر رکعت، معادل نوزده هزار و دویست نماز و اگر نه نفرباشند هر رکعت، معادل سى و شش هزار و چهار صد نماز، و اگر ده نفر باشند هررکعت، معادل هفتاد و دو هزار و هشت صد نماز و در صورتى که تعداد آنها از ده‏نفر تجاوز کند، اگر همه آسمان‏ها کاغذ و دریاها مرکب و درخت‏ها قلم و جن وانس نویسنده شوند، نمى‏توانند پاداش یک رکعت آن را بنویسند (19) . 
و نیز در خبر است که: 
«در زمان حکومت امام على بن ابى طالب علیهما السلام عده‏اى از مسلمانان در نماز جماعت‏شرکت نمى‏کردند.آن جناب به مجرد این که متوجه قضیه شد، مردم را جمع کردو براى آنان خطبه خواند و فرمود:عده‏اى از مسلمانان با ما در نماز جماعت‏شرکت نمى‏کنند.این گروه باید بدانند که از این پس حق ندارند با ما هم غذا شوند و نیز حق ندارند با ما مشورت کنند و از ما زن بگیرند و همچنین حق ندارند ازبیت المال مسلمانان چیزى دریافت کنند، مگر آن که از این روش دست کشیده و باما در جماعت‏حاضر شوند. (20) 
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: 
«لا صلاة لمن لم یصل فی المسجد مع المسلمین الا عن علة; (21) کسى که درمسجد با مسلمانان نماز نمى‏گزارد، نمازش نماز نیست، مگر آن که عذرى داشته‏باشد.» 
فضل بن شاذان از امام على بن موسى الرضا علیه السلام نقل مى‏کند که آن جناب‏فرمود: 
«فان قال:فلم جعلت الجماعة؟قیل:لان لا یکون الاخلاص و التوحید والاسلام و العبادة لله الا ظاهرا مکشوفا مشهودا لان فی اظهاره حجة على اهل‏المشرق و المغرب لله-عز و جل-...مع ما فیه من المساعدة على البر و التقوى، و الزجر عن کثیر من معاصى الله-عز و جل-; (22) اگر کسى بپرسد:چرا در اسلام‏نماز جماعت وضع شده است؟گفته مى‏شود:براى این که اخلاص و توحید واسلام و عبادت علنى و مشهود مطرح شود، تا بر شرق و غرب عالم حجت تمام‏گردد...علاوه بر این، نماز جماعت مسلمانان را در انجام نیکى‏ها و مراعات تقوایارى مى‏رساند و آنها را از گناهان بسیارى باز مى‏دارد.» 
حال که اهمیت و حساسیت امور یاد شده را دریافتى، لازم است تاکید کنیم:اگر مى‏خواهى نمازت کار آیى و بازدهى لازم را داشته باشد و تو را از پلیدى‏هاو آلودگى‏ها باز دارد، باید تا جایى که مى‏توانى در تحصیل شرایط مزبور بکوشى‏و نماز خویش را بدان‏ها مقرون سازى;یعنى باید-حتى الامکان-قلب خود را در نماز حاضر و در صورتى که عذرى در میان نباشد، نماز را در اول وقت، آن هم‏در مسجد و با جماعت‏برگزار نمایى. 
بدون تردید اگر چنین توفیقاتى نصیبت‏شود، کم کم به برکت نماز از بدى‏هاو گناهان فاصله گرفته و به مقام قرب الهى بار خواهى یافت، بر خلاف وقتى که‏شرایط مزبور را مراعات نکنى;زیرا در آن صورت، نماز اثر منفى خواهد داشت‏و تو را همچنان از خداوند دور و دورتر خواهد ساخت.رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم‏مى‏فرماید: 
«من لم تنهه صلاته عن الفحشاء و المنکر لم تزده من الله الا بعدا; (23) هر کس که‏نمازش او را از فحشا و منکر باز ندارد، وى را از خداوند دورتر مى‏سازد.» 
خاتمه و توصیه 
اکنون که در مرحله پایانى بحث قرار داریم، خوب است مباحث مطروحه راخلاصه کنیم;لذا گوییم:سه چیز است که زمینه را براى ارتکاب معاصى فراهم‏مى‏کنند: 
الف)ضعف اعتقادى;ب)غفلت از معتقدات;ج)ضعف اراده.و اگر شخص گنه‏کار از گنه‏کارى خویش ناراحت‏باشد و به راستى بخواهدخود را از شر معاصى خلاص کند، باید قبل از هر چیز زمینه‏هاى یاد شده را درخود شناسایى کند و با به کارگیرى شیوه‏هاى مناسب، به رفع آنها مبادرت ورزد، تا این که پس از مدتى مبارزه بتواند به سادگى از گناهان دست‏شسته و به صف تقواپیشگان بپیوندد. حال اى عزیز!تو نیز اگر قصد آن دارى که خویش را اصلاح کنى و از قافله‏فرهیختگان و وارستگان عقب نمانى، پس تا دیر نشده و مدت به پایان نرسیده وفرصت از دست نرفته، به حال خود فکرى بکن و چاره‏اى بیندیش، اگر در بعدعقیده متزلزلى، با مراجعه به عقل و عقلا، عقاید خود را ترمیم و باز سازى کن واگر در بعد عمل پیاده‏اى، با مراجعه به دل و اهل دل، قلب و جانت را صیقل ده وخلاصه دامان همت را بالا بزن و حرکت کن که وقت تنگ است و کار بسیار. 
و آخر دعویهم ان الحمد لله رب العالمین 
15 دى 1374/13 شعبان 1416 
قم - حسن رمضانى 
پى‏نوشت: 
1. عنکبوت(29)آیه 45. 
2. بقره(2)آیه 153. 
3و4. فیض کاشانى،المحجة البیضاء،ج 1،ص 366. 
5. ماعون(107)آیه 5. 
6. مجلسى،بحار الانوار،ج 84،ص 239. 
7. همان،ج 83،ص 244. 
8. نور(24)آیه 37. 
9. خوشا آنان که الله یارشان بى×که حمد و قل هو الله کارشان بى‏خوشا آنان که دایم در نمازند×بهشت جاودان بازارشان بى‏بابا طاهر 
10. معارج(7)آیه 23. 
11. شیخ حر عاملى،وسائل الشیعه،ج 3،ص 81. 
12. همان،ص 90. 
13. همان جا. 
14. بحار الانوار،ج 83،ص 23. 
15. همان،ص 380. 
16. همان،ص 384. 
17. شیخ حر عاملى،وسایل الشیعة،ج 3،ص 478. 
18. مجلسى،بحار الانوار،ج 83،ص 368. 
19. همان،ج 88،ص 14. 
20. همان،ج 88،ص 14. 
21. همان،ص 4. 
22. همان،ص 12. 
23. فیض کاشانى،المحجة البیضاء،ج 1،ص 350.